1-14. กุกฺกุฬสุตฺตาทิวณฺณนา

[136-149] อนฺโต อคฺคิ มหนฺโต ฉาริกราสิ, ตตฺถ อุกฺกุฬวิกุลโต อกฺกมนฺตํ ยาว เกสคฺคํ อนุทหตาย กุจฺฉิตํ กุฬนฺติ กุกฺกุฬํ , รูปเวทนาทิ ปน ตโตปิ กญฺจิ กาลํ อนุทหนโต มหาปริฬาหนฏฺเฐน จ กุกฺกุฬํ วิยาติ กุกฺกุฬํฯ อนิจฺจลกฺขณาทีนีติ อนิจฺจทุกฺขานตฺตลกฺขณานิฯ

กุกฺกุฬสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

กุกฺกุฬวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

15. ทิฏฺฐิวคฺโค

1-9. อชฺฌตฺตสุตฺตาทิวณฺณนา

[150-158] ปจฺจยํ กตฺวาติ อภินิเวสปจฺจยํ กตฺวาฯ อาทิสทฺเทน มิจฺฉาทิฏฺฐิสกฺกายทิฏฺฐิอตฺตานุทิฏฺฐิ สญฺโญชนาภินิเวส-วินิพนฺธอชฺโฌสานานิ สงฺคณฺหาติฯ ตตฺถ อภินิเวสา ตณฺหามานทิฏฺฐิโยฯ วินิพนฺธา ‘‘กาเย อวีตราโค โหตี’’ติอาทินา (ที. นิ. 3.320; ม. นิ. 1.186) อาคตเจตโสวินิพนฺธา ฯ อชฺโฌสานาติ ตณฺหาทิฏฺฐิชฺโฌสานานิฯ เสสานิ สุวิญฺเญยฺยาเนวฯ

อชฺฌตฺตสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10.อานนฺทสุตฺตวณฺณนา

[159] ธรมานกาเลติ ชีวมานกาเลฯ ปหานํ อปสฺสนฺโตติ เถรสฺส กิร ภควติ เปมํ อธิมตฺตํฯ จิตฺตํ คณฺหิสฺสามีติ จิตฺตํ อาราเธสฺสามิฯ คนฺตพฺพํ โหติ, ตสฺมา สปลิโพโธฯ จิตฺตํ สมฺปหํสมาโนติ จิตฺตสฺส วิโพธโนฯ วิมุตฺติ…เป.… ชาโต อายติํ ปฏิเวธปจฺจยตฺตา, น ปน ตทา วิเสสาวหภาวา นิพฺเพธภาคิโยฯ

อานนฺทสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ทิฏฺฐิวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อุปริปณฺณาสโก สมตฺโตฯ

สารตฺถปฺปกาสินิยา สํยุตฺตนิกาย-อฏฺฐกถาย

ขนฺธสํยุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

2. ราธสํยุตฺตํ

1. ปฐมวคฺโค

1. มารสุตฺตวณฺณนา

[160] มารสทฺโทยํ ภาวสาธโนติ ทสฺเสนฺโต ‘‘มาโร วา อสฺสาติ มรณํ วา ภเวยฺยา’’ติ อาหฯ มาเรตาติ มริตพฺโพ มารํ มรณํ เอตพฺโพติ อาห ‘‘มาเรตพฺโพ’’ติฯ อนุปาทานิพฺพานตฺถาติ ผลวิมุตฺติสงฺขาตา อรหโต อรหนฺตตา นาม ยาวเทว อนุปาทานิพฺพานตฺถาฯ นิพฺพานพฺภนฺตเรติ อนุปาทานิพฺพานาธิคมสฺส อพฺภนฺตเร ตโต โอรเมว อิทํ มคฺคํ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสติ, น ตโต ปรํฯ อสฺสาติ พฺรหฺมจริยสฺสฯ

มารสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2-10. สตฺตสุตฺตาทิวณฺณนา

[161-169] ลคฺคปุจฺฉาติ ลคฺคนสฺส พชฺฌนสฺส ปุจฺฉาฯ ยทิ รูปาทีสุ สตฺตตฺตา สตฺโต, ขีณาสวา กถํ สตฺตาติ? สตฺตภูตปุพฺพาติ กตฺวาฯ กีฬาวิคมนฺติ กีฬาย อปนยนํ โอรมณํฯ ยนฺตรชฺชุ วิย ภวปพนฺธสฺส นยนโต ภวรชฺชูติ ตณฺหา วุตฺตาฯ

สตฺตสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปฐมวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ทุติยวคฺโค

1-12. มารสุตฺตาทิวณฺณนา

[170-181] รูปาทิวินิมุตฺตํ มรณํ นาม นตฺถิ รูปาทีนํเยว วิภเว มรณสมญฺญาติฯ มรณธมฺโม วินาสภาโวฯ

มารสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ทุติยวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3-4. อายาจนวคฺคาทิ

1-11. มาราทิสุตฺตเอกาทสกวณฺณนา

[182-205] สุขุมํ การณํ อุปฏฺฐาติ, เตเนส เถโร ปฏิภาเนยฺยกานํ เอตทคฺเค ฐปิโตฯ วิมุตฺติปริปาจนียธมฺมวเสเนว, น ปฏิเวธาวหภาเวนฯ

มาราทิสุตฺตเอกาทสกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อายาจนวคฺคาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สารตฺถปฺปกาสินิยา สํยุตฺตนิกาย-อฏฺฐกถาย

ราธสํยุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

3. ทิฏฺฐิสํยุตฺตํ

1. โสตาปตฺติวคฺโค

1. วาตสุตฺตวณฺณนา

[206] น เอเต วาตาติ เย อิเม รุกฺขสาขาทิภญฺชนกรา, เอเต สตฺตกายตฺตา วาตา นาม น โหนฺติฯ เต หิ นิจฺจา ธุวา สสฺสตาฯ เตนาห ‘‘วาโต ปนา’’ติอาทิฯ เตน สตฺตสุ กาเยสุ จตุตฺถํ กายมาหฯ รุกฺขสาขาทิภญฺชนโก เอโส วาตเลโส นาม, วาตสทิโสติ อตฺโถฯ เอสิกตฺถมฺโภ วิยาติ อิมินา นิจฺจลภาวเมว ทสฺเสติ, ปพฺพตกูฏํ วิยาติ อิมินา ปน สสฺสติสมํวาปิฯ อยญฺหิ วายุ กายสฺส นิจฺจตํ อภินิวิสฺส ฐิโต ‘‘มา จ อนิจฺจตา ปโร โหตู’’ติ น วาตา วายนฺตีติ พาธติฯ เอส นโย นทิโย สนฺทนฺตีติอาทีสุฯ อุทกํ ปนาติ ทุติยํ กายํ สนฺธายาหฯ คพฺโภ ปน น นิกฺขมติ กูฏฏฺฐาทิภาเวเนว ตสฺส ลพฺภนโตฯ เนว เต อุเทนฺติ ยถา วาตา, เอวํ ติฏฺฐนโต โลกสฺส ปน ตถา มติมตฺตนฺติ อธิปฺปาโยฯ

วาตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2-4. เอตํมมสุตฺตาทิวณฺณนา

[207-209] ทิฏฺฐํ รูปายตนํ จกฺขุนา ทฏฺฐพฺพโตฯ สุตํ สทฺทายตนํ โสเตน โสตพฺพโตฯ มุตํ คนฺธายตนาทิ ติวิธํ สมฺปตฺตคาหีหิ ฆานาทีหิ ปตฺวา คเหตพฺพโตฯ อวเสสานิ จกฺขาทีนิ สตฺตายตนานิ วิญฺญาตํ นาม เกวลํ มโนวิญฺญาเณน วิชานิตพฺพโตฯ ปตฺตนฺติ อนุปฺปตฺตํ, ยํ กิญฺจิ ปาปุณิตพฺพํ ปริเยสิตฺวา คเวสิตฺวา สมฺปตฺตนฺติ อนุปฺปตฺตํฯ ปริเยสิตนฺติ ปริยิฏฺฐํฯ จิตฺเตน อนุสญฺจริตนฺติ มนสา จินฺติตํฯ ‘‘ปตฺตํ ปริเยสิต’’นฺติ เอตสฺมิํ ปททฺวเย จตุกฺกํ สมฺภวตีติ ตํ ทสฺเสตฺวา ตสฺส วเสน ปตฺตปริเยสิตปทานิ, ตโต มนสา อนุวิจริตญฺจ นีหริตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘โลกสฺมิํ หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ปริเยสิตฺวา ปตฺตํ นาม ปริเยสนาย ปริคฺคาหภาวโตฯ ปริเยสิตํ นาม เกวลํ ปริเยสิตเมวาติ กตฺวา ปริเยสิตฺวา ปตฺตสฺส มนุสฺสานุวิจริตสฺส วุตฺตตฺตาฯ ปฐมวิกปฺเป สงฺกโร อตฺถีติ อสงฺกรโต จ ทสฺเสตุํ ‘‘อถ วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สพฺพนฺติ วิญฺญาตาทิฯ ตญฺหิ มโนวิญฺญาเณน คหิตตฺตา มนสา อนุวิจริตํ นาม น ทิฏฺฐํ สุตํ มุตํฯ

เอตํมมสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. นตฺถิทินฺนสุตฺตวณฺณนา

[210] ทินฺนนฺติ เทยฺยธมฺมสีเสน ทานํ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ทินฺนสฺส ผลาภาวํ สนฺธายา’’ติ, ทินฺนํ ปน อนฺนาทิวตฺถุํ กถํ ปฏิกฺขิปนฺติฯ เอส นโย ‘‘ยิฏฺฐํ หุต’’นฺติ เอตฺถาปิฯ มหายาโคติ สพฺพสาธารณํ มหาทานํฯ ปเหณกสกฺกาโรติ ปาหุนกานํ กาตพฺพสกฺกาโรฯ ผลนฺติ อานิสํสผลํ นิสฺสนฺทผลญฺจฯ วิปาโกติ สทิสผลํฯ ปรโลเก ฐิตสฺส อยํ โลโก นตฺถีติ ปรโลเก ฐิตสฺส กมฺมุนา ลทฺธพฺโพ อยํ โลโก น โหติฯ อิธโลเก ฐิตสฺสปิ ปรโลโก นตฺถีติ อิธโลเก ฐิตสฺส กมฺมุนา ลทฺธพฺโพ ปรโลโก น โหติฯ ตตฺถ การณมาห – ‘‘สพฺเพ ตตฺถ ตตฺเถว อุจฺฉิชฺชนฺตี’’ติฯ อิเม สตฺตา ยตฺถ ยตฺถ ภเว โยนิอาทีสุ จ ฐิตา, ตตฺถ ตตฺเถว อุจฺฉิชฺชนฺติ นิรุทยวินาสวเสน นสฺสนฺติฯ ผลาภาววเสนาติ มาตาปิตูสุ สมฺมาปฏิปตฺติมิจฺฉาปฏิปตฺตีนํ ผลสฺส อภาววเสน ‘‘นตฺถิ มาตา, นตฺถิ ปิตา’’ติ วทนฺติ, น มาตาปิตูนํ, นาปิ เตสุ อิทานิ กริยมานสกฺการาสกฺการานํ อภาววเสน เตสํ โลกปจฺจกฺขตฺตาฯ ปุพฺพุฬกสฺส วิย อิเมสํ สตฺตานํ อุปฺปาโท นาม เกวโล, น ภวโต จวิตฺวา อาคมนปุพฺพโกติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘นตฺถิ สตฺตา โอปปาติกา’’ติ วุตฺตนฺติ อาห – ‘‘จวิตฺวา อุปฺปชฺชนกสตฺตา นาม นตฺถี’’ติฯ สมเณน นาม ยาถาวโต ชานนฺเตน กสฺสจิ อกเถตฺวา สญฺญเตน ภวิตพฺพํ, อญฺญถา อาโหปุริสิกา นาม สิยาฯ กิญฺหิ ปโร ปรสฺส กริสฺสติ, ตถา จ อตฺตโน สมฺปาทนสฺส กสฺสจิ อวสฺสโย เอว น สิยา ตตฺถ ตตฺเถว อุจฺฉิชฺชนโตติ อาห ‘‘เย อิมญฺจ…เป.… ปเวเทนฺตี’’ติฯ

จตูสุ มหาภูเตสุ นิยุตฺโตติ จาตุมหาภูติโกฯ ยถา ปน มตฺติกาย นิพฺพตฺตํ ภาชนํ มตฺติกามยํ, เอวมยํ จตูหิ มหาภูเตหิ นิพฺพตฺโตติ อาห ‘‘จตุมหาภูตมโย’’ติฯ อชฺฌตฺติกา ปถวีธาตูติ สตฺตสนฺตานคตา ปถวีธาตุฯ พาหิรํ ปถวีธาตุนฺติ พหิทฺธา มหาปถวิํฯ อนุยาตีติ ตสฺส อนุรูปภาเวน ยาติ อุเปติฯ อุปคจฺฉตีติ ปุพฺเพ พาหิรปถวีกายโต ตเทกเทสภูตา ปถวี อาคนฺตฺวา อชฺฌตฺติกภาวปฺปตฺติยา สตฺตภาเวน สณฺฐิตา อิทานิ ฆฏาทิปถวี วิย ตเมว พาหิรปถวีกายํ อุเปติ อุปคจฺฉติ, สพฺพโส เตน นิพฺพิเสสตํ เอกีภาวเมว คจฺฉตีติ อตฺโถฯ อาปาทีสุปิ เอเสว นโยติ เอตฺถ ปชฺชุนฺเนน มหาสมุทฺทโต คหิตอาโป วิย วสฺโสทกภาเวน ปุนปิ มหาสมุทฺทํ, สูริยรํสิโต คหิตอินฺทคฺคิสงฺขาตเตโช วิย ปุนปิ สูริยรํสิํ, มหาวายุขนฺธโต นิคฺคตมหาวาโย วิย ตเมว วายุขนฺธํ อุเปติ อุปคจฺฉตีติ ทิฏฺฐิคติโก สยเมว อตฺตโน วาทํ ภินฺทติฯ อุมฺมตฺตกปจฺฉิสทิสญฺหิ ทิฏฺฐิคติกทสฺสนํฯ มนจฺฉฏฺฐานิ อินฺทฺริยานิ อากาสํ ปกฺขนฺทนฺติ เตสํ วิสยภาวา วิสยาปีติ วทติฯ วิสยิคฺคหเณน หิ วิสยา คหิตา เอว โหนฺตีติฯ คุณาคุณปทานีติ คุณโทสโกฏฺฐาสาฯ สรีรเมว ปทานีติ อธิปฺเปตํ สรีเรน ตํตํกิริยาย ปชฺชิตพฺพโตฯ ทพฺพนฺติ มุยฺหนฺตีติ ทตฺตู, มูฬฺหปุคฺคลาฯ เตหิ ทตฺตูหิ พาลมนุสฺเสหิ ปญฺญตฺตํฯ

นตฺถิทินฺนสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. กโรโตสุตฺตวณฺณนา

[211] สหตฺถา กโรนฺตสฺสาติ สหตฺเถน กโรนฺตสฺสฯ นิสฺสคฺคิยถาวราทโยปิ อิธ สหตฺถกรเณเนว สงฺคหิตาฯ หตฺถาทีนีติ หตฺถปาทกณฺณนาสาทีนิฯ ปจนํ ทหนํ วิพาธนนฺติ อาห ‘‘ทณฺเฑน ปีเฬนฺตสฺสา’’ติฯ ปปญฺจสูทนิยํ ‘‘ตชฺเชนฺตสฺส จา’’ติ อตฺโถ วุตฺโต, อิธ ปน สุมงฺคลวิลาสินิยํ วิย ตชฺชนํ ปริภาสนํ ทณฺเฑเนว สงฺคเหตฺวา ‘‘ทณฺเฑน ปีเฬนฺตสฺส’’อิจฺเจว วุตฺตํฯ โสกํ สยํ กโรนฺตสฺสาติ ปรสฺส โสกการณํ สยํ กโรนฺตสฺส, โสกํ วา อุปฺปาเทนฺตสฺสฯ ปเรหิ อตฺตโน วจนกเรหิฯ สยมฺปิ ผนฺทโตติ ปรสฺส วิพาธนปฺปโยเคน สยมฺปิ ผนฺทโตฯ อติปาตยโตติ ปทํ สุทฺธกตฺตุอตฺเถ เหตุกตฺตุอตฺเถ จ วตฺตตีติ อาห – ‘‘หนนฺตสฺสปิ หนาเปนฺตสฺสปี’’ติฯ การณวเสนาติ การาปนวเสนฯ

ฆรสฺส ภิตฺติ อนฺโต จ พหิ จ สนฺธิตา หุตฺวา ฐิตาว ฆรสนฺธิฯ กิญฺจิปิ อเสเสตฺวา นิรวเสโส โลโป นิลฺโลโปฯ เอกาคาเร นิยุตฺโต วิโลโป เอกาคาริโกฯ ปริโต สพฺพโส ปนฺเถ หนนํ ปริปนฺโถฯ ปาปํ น กรียติ ปุพฺเพ อสโต อุปฺปาเทตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา, ตสฺมา นตฺถิ ปาปํฯ ยทิ เอวํ กถํ สตฺตา ปาเป ปวตฺตนฺตีติ อาห ‘‘สตฺตา ปน กโรมาติ เอวํสญฺญิโน โหนฺตี’’ติ เอวํ กิรสฺส โหติ อิเมสญฺหิ สตฺตานํ หิํสาทิกิริยา น อตฺตานํ ผุสติ ตสฺส นิจฺจตาย นิพฺพิการตฺตา, สรีรํ ปน อเจตนํ กฏฺฐกลิงฺครูปมํ, ตสฺมิํ วิโกปิเตปิ น กิญฺจิ ปาปนฺติฯ ขุรเนมินาติ นิสิตขุรมยเนมินา, ขุรสทิสเนมินาติ อตฺโถฯ

คงฺคาย ทกฺขิณา ทิสา อปฺปติรูปเทโส, อุตฺตรทิสา ปติรูปเทโสติ อธิปฺปาเยน ‘‘ทกฺขิณญฺเจปี’’ติอาทิ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ทกฺขิณตีเร มนุสฺสา กกฺขฬา’’ติอาทิฯ มหายาคนฺติ มหาวิชิตยญฺญสทิสํ มหายาคํฯ อุโปสถกมฺเมนาติ อุโปสถกมฺเมน จฯ จ-สทฺโท เหตฺถ ลุตฺตนิทฺทิฏฺโฐฯ ทมสทฺโท หิ อินฺทฺริยสํวรสฺส อุโปสถสีลสฺส จ วาจโก อิธาธิปฺเปโตฯ เกจิ ปน ‘‘อุโปสถกมฺเมนา’’ติ อิทํ อินฺทฺริยทมนสฺส วิเสสนํ, ตสฺมา ‘‘อุโปสถกมฺมภูเตน อินฺทฺริยทเมนา’’ติ อตฺถํ วทนฺติฯ สีลสํยเมนาติ สีลสํวเรนฯ สจฺจวจเนนาติ สจฺจวาจายฯ ตสฺสา วิสุํ วจนํ โลเก ครุตรปุญฺญสมฺมตภาวโตฯ ยถา หิ ปาปธมฺเมสุ มุสาวาโท ครุ, เอวํ ปุญฺญธมฺเมสุ สจฺจวาจาฯ เตนาห ภควา – ‘‘เอกํ ธมฺมํ อตีตสฺสา’’ติอาทิ (อิติวุ. 25)ฯ ปวตฺตีติ โย กโรตีติ วุจฺจติ, ตสฺส สนฺตาเน ผลสฺส นิพฺพตฺติยา ปจฺจยภาเวน ปวตฺติฯ สพฺพถาติ ‘‘กโรโต’’ติอาทินา วุตฺเตน สพฺพปฺปกาเรน กิริยเมว ปฏิกฺขิปนฺติฯ

กโรโตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. เหตุสุตฺตวณฺณนา

[212] อุภเยนาติ เหตุปจฺจยปฏิเสธวจเนนฯ สํกิเลสปจฺจยนฺติ สํกิลิสนสฺส มลีนภาวสฺส การณํฯ วิสุทฺธิปจฺจยนฺติ สํกิเลสโต วิสุทฺธิยา โวทานสฺส การณํฯ นตฺถิ พลนฺติ สตฺตานํ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกนิพฺพานสมฺปตฺติอาวหํ พลํ นาม กิญฺจิ นตฺถิฯ เตนาห ‘‘ยมฺหี’’ติอาทิฯ นิทสฺสนมตฺตญฺเจตํ, สํกิเลสิกมฺปิ จายํ ปฏิกฺขิปเตวฯ อญฺญมญฺญเววจนานีติ ตสฺสา ตสฺสา กิริยาย อุสฺสนฺนฏฺเฐน พลํ, สูรวีรภาวาวหฏฺเฐน วีริยํ, ตเมว ทฬฺหคฺคาหภาวโต โปริสํ ธุรํ วหนฺเตน ปวตฺเตตพฺพโต ปุริสถาโม, ปรํ ปรํ ฐานํ อกฺกมนปฺปวตฺติยา ปุริสปรกฺกโมติ วุตฺโตติ เวทิตพฺพํฯ

สตฺวโยคโต, รูปาทีสุ วา สตฺตตาย สตฺตา, ปาณนโต อสฺสาสนปสฺสาสนวเสน ปวตฺติยา ปาณา, เต ปน โส เอกินฺทฺริยาทิวเสน วิภชิตฺวา วทตีติ อาห ‘‘เอกินฺทฺริโย’’ติอาทิฯ อณฺฑโกสาทีสุ ภวนโต ภูตาติ วุจฺจนฺตีติ อาห ‘‘อณฺฑ…เป.… วทนฺตี’’ติฯ ชีวนโต ปาณํ ธาเรนฺตา วิย วฑฺฒนโต ชีวาติ สาลิยวาทิเก วทนฺติฯ นตฺถิ เอเตสํ สํกิเลสวิสุทฺธีสุ วโสติ อวสาฯ นตฺถิ เตสํ พลํ วีริยนฺติ อพลา อวีริยาฯ นิยตตาติ อจฺเฉชฺชสุตฺตาวุตาเภชฺชมณิโน วิย นิยตปฺปวตฺติตาย คติชาติพนฺธาปวคฺควเสน นิยโมฯ ตตฺถ ตตฺถ คมนนฺติ ฉนฺนํ อภิชาตีนํ วเสน ตาสุ ตาสุ คตีสุ อุปคมนํฯ สมวาเยน สมาคโม สงฺคติฯ สภาโวเยวาติ ยถา กณฺฏกสฺส ติกฺขตา, กปิตฺถผลานํ ปริมณฺฑลตา , มิคปกฺขีนํ วิจิตฺตาการตา, เอวํ สพฺพสฺสปิ โลกสฺส เหตุปจฺจเยหิ วินา ตถา ตถา ปริณาโม, อยํ สภาโว เอว อกิตฺติโม เอวฯ เตนาห ‘‘เยน หี’’ติอาทิฯ ฉฬภิชาติโย ปรโต วิตฺถารียนฺติฯ สุขญฺจ ทุกฺขญฺจ ปฏิสํเวเทนฺตีติ วทนฺตา อทุกฺขมสุขภูภิํ สพฺเพน สพฺพํ น ชานนฺตีติ อุลฺลิงฺเคนฺโต ‘‘อญฺญา สุขทุกฺขภูมิ นตฺถีติ ทสฺเสนฺตี’’ติ อาหฯ

เหตุสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8-10. มหาทิฏฺฐิสุตฺตาทิวณฺณนา

[213-215] อกตาติ สเมน วา วิสเมน วา เกนจิ เหตุนา น กตา เอวฯ เกนจิ กตํ กรณํ วิธานํ นตฺถิ เอเตสนฺติ อกตวิธานาฯ ปททฺวเยนปิ โลเก เกนจิ เหตุปจฺจเยน เนสํ อภินิพฺพตฺติตาภาวํ ทสฺเสติฯ อิทฺธิยาปิ น นิมฺมิตาติ กสฺสจิ อิทฺธิมโต เทวสฺส พฺรหฺมุโน วา อิทฺธิยาปิ น นิมฺมิตาฯ อนิมฺมิตาติ วา กสฺสจิ อนิมฺมาปกาฯ อชนกาติ เอเตน ปถวีกายาทีนํ รูปาทิชนกภาวํ ปฏิกฺขิปติฯ รูปสทฺทาทโย หิ ปถวีกายาทีหิ อปฺปฏิพทฺธวุตฺติกาติ ตสฺส ลทฺธิฯ ยถา ปพฺพตกูฏํ เกนจิ อนิพฺพตฺติตํ กสฺสจิ จ อนิพฺพตฺตกํ, เอวเมเตปีติ อาห ‘‘กูฏฏฺฐา’’ติฯ ยมิทํ ‘‘พีชาทิโต องฺกุราทิ ชายตี’’ติ วุจฺจติ, ตญฺจ วิชฺชมานเมว ตโต นิกฺขมติ, นาวิชฺชมานํ, อญฺญถา ยโต กุโตจิ ยสฺส กสฺสจิ อุปฺปตฺติ สิยาติ อธิปฺปาโยฯ ฐิตาติ นิพฺพิการภาเวน ฐิตาฯ น จลนฺตีติ น วิการํ อาปชฺชนฺติฯ วิการาภาเวน หิ เตสํ สตฺตนฺนํ กายานํ เอสิกฏฺฐายิฏฺฐิตตาฯ อนิญฺชนญฺจ อตฺตโน ปกติยา อวฏฺฐานเมวฯ เตนาห ‘‘น วิปริณมนฺตี’’ติฯ อวิปริณามธมฺมตฺตา เอว จ เน อญฺญมญฺญํ น พฺยาพาเธนฺติฯ สติ หิ วิการํ อาปาเทตพฺพตาย พฺยาพาธกตาปิ สิยา, ตถา อนุคฺคเหตพฺพตาย อนุคฺคาหกตาติ ตทภาวํ ทสฺเสตุํ ปาฬิยํ ‘‘นาล’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ปถวี เอว กาเยกเทสตฺตา ปถวิกาโยฯ ชีวสตฺตมานํ กายานํ นิจฺจตาย นิพฺพิการาภาวโต น หนฺตพฺพตา, น ฆาเฏตพฺพตา จาติ เนว โกจิ หนฺตา ฆาเตตา วาฯ เตนาห ‘‘สตฺตนฺนนฺเตฺววา’’ติอาทิฯ ยทิ โกจิ หนฺตา นตฺถิ, กถํ สตฺถปฺปหาโรติ อาห ‘‘ยถา มุคฺคราสิอาทีสู’’ติอาทิฯ เกวลํ สญฺญามตฺตเมว โหติ, น ฆาตนาทิ, ปรมตฺถโต สตฺตนฺนนฺเตฺวว กายานํ อวิโกปนียภาวโตติ อธิปฺปาโยฯ

ปมุขโยนีนนฺติ มนุสฺสติรจฺฉานาทีสุ ขตฺติยพฺราหฺมณาทิสีหพฺยคฺฆาทิวเสน ปธานโยนีนํฯ สฏฺฐิสตานิ ฉสหสฺสานิฯ ‘‘ปญฺจ จ กมฺมุโน สตานี’’ติ ปทสฺส อตฺถทสฺสนํ ‘‘ปญฺจ กมฺมสตานิ จา’’ติ ฯ เอเสว นโยติ อิมินา ‘‘เกวลํ ตกฺกมตฺเตน นิรตฺถกทิฏฺฐิํ ทีเปตี’’ติ อิมเมว อตฺถํ อติทิสติฯ

เอตฺถ จ ตกฺกมตฺตเกนาติ อิมินา ยสฺมา ตกฺกิกา นิรงฺกุสตาย ปริกปฺปนสฺส ยํ กิญฺจิ อตฺตโน ปริกปฺปิตํ สารโต มญฺญมานา ตเถว อภินิวิสฺส ตกฺกทิฏฺฐิคาหํ คณฺหนฺติ, ตสฺมา น เตสํ ทิฏฺฐิวตฺถูสุ วิญฺญูหิ วิจารณา กาตพฺพาติ ทสฺเสติฯ เกจีติ อุตฺตรวิหารวาสิโนฯ เต หิ ‘‘ปญฺจ กมฺมานีติ จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายา, อิมานิ ปญฺจินฺทฺริยานิ ‘ปญฺจ กมฺมานีติ ปญฺญาเปนฺตี’’ติ วทนฺติฯ กมฺมนฺติ ลทฺธีติ โอฬาริกภาวโต ปริปุณฺณกมฺมนฺติ ลทฺธิฯ มโนกมฺมํ อโนฬาริกตฺตา อุปฑฺฒกมฺมนฺติ ลทฺธีติ โยชนาฯ ‘‘ทฺวาสฏฺฐิปฏิปทา’’ติ วตฺตพฺเพ สภาวนิรุตฺติํ อชานนฺตา ‘‘ทฺวฏฺฐิปฏิปทา’’ติ วทนฺติฯ เอกสฺมิํ กปฺเปติ เอกสฺมิํ มหากปฺเปฯ ตตฺถาปิ จ วิวฏฺฏฏฺฐายิสญฺญิเต เอกสฺมิํ อสงฺเขฺยยฺยกปฺเปฯ

อุรพฺเภ หนนฺตีติ โอรพฺภิกาฯ เอวํ สูกริกาทโย เวทิตพฺพาฯ ลุทฺทาติ อญฺเญปิ เย เกจิ มาควิกเนสาทาทโย, เต ปาปกมฺมปสุตตาย กณฺหาภิชาตีติ วทนฺติฯ ภิกฺขูติ พุทฺธสาสเน ภิกฺขูฯ เต กิร ‘‘สจฺฉนฺทราคา ปริภุญฺชนฺตี’’ติ อธิปฺปาเยน จตูสุ ปจฺจเยสุ กณฺฏเก ปกฺขิปิตฺวา ขาทนฺตีติ วทนฺติฯ กสฺมาติ เจ? ยสฺมา เต ปณีตปณีเต ปจฺจเย ปฏิเสวนฺตีติ ตสฺส มิจฺฉาคาโหฯ ญายลทฺเธปิ ปจฺจเย ปริภุญฺชมานา อาชีวกสมยสฺส วิโลมคาหิตาย ปจฺจเยสุ กณฺฏเก ปกฺขิปิตฺวา ขาทนฺติ นามาติ วทนฺตีติ อปเรฯ เอเก ปพฺพชิตา, เย วิเสสโต อตฺตกิลมถานุโยคมนุยุตฺตาฯ ตถา หิ เต กณฺฏเก วตฺตนฺตา วิย โหนฺตีติ กณฺฏกวุตฺติกาติ วุตฺตาฯ ฐตฺวา ภุญฺชนนหานปฏิกฺเขปาทิวตสมาโยเคน ปณฺฑรตราฯ อเจลกสาวกาติ อาชีวกสาวเก วทติฯ เต กิร อาชีวกสมเย อาชีวกลทฺธิยา ทฬฺหคาหิตาย นิคณฺเฐหิปิ ปณฺฑรตราฯ นนฺทาทโย กิร ตถารูปํ อาชีวกปฏิปตฺติํ อุกฺกํสํ ปาเปตฺวา ฐิตา, ตสฺมา นิคณฺเฐหิ อาชีวกสาวเกหิ จ ปณฺฑรตรา วุตฺตาฯ ปรมสุกฺกาภิชาตีติ อยํ เตสํ ลทฺธิฯ

ปุริสภูมิโยติ ปธานปุคฺคเลน นิทฺเทโสฯ อิตฺถีนมฺเปตา ภูมิโย อิจฺฉนฺเตวฯ ภิกฺขุ จ ปนฺนโกติอาทิ เตสํ ปาฬิ เอวฯ ตตฺถ ปนฺนโกติ ภิกฺขาย วิจรณโก, เตสํ วา ปฏิปตฺติยา ปฏิปนฺนโกฯ ชิโนติ ชิณฺโณ ชราวเสน หีนธาตุโก, อตฺตโน วา ปฏิปตฺติยา ปฏิปกฺเข ชินิตฺวา ฐิโตฯ โส กิร ตถาภูโต ธมฺมมฺปิ กสฺสจิ น กเถติฯ เตนาห ‘‘น กิญฺจิ อาหา’’ติฯ

นิฏฺฐุหนาทิวิปฺปกาเร เกนจิ กเตปิ ขมนวเสน น กิญฺจิ วทตีติ วทนฺติฯ อลาภินฺติ ‘‘โส น กุมฺภิมุขา ปฏิคฺคณฺหาตี’’ติอาทินา (ที. นิ. 1.394) นเยน วุตฺตอลาภเหตุสมาโยเคน อลาภิํฯ ตโต เอว ชิฆจฺฉาทุพฺพลฺยปเรตตาย สยนปรายณํ สมณํ ปนฺนภูมีติ วทนฺติฯ

อาชีววุตฺติสตานีติ สตฺตานํ อาชีวภูตานิ ชีวิกาวุตฺติสตานิฯ ปสุคฺคหเณน เอฬกชาติ คหิตา, มิคคฺคหเณน รุรุควยาทิสพฺพมิคชาติฯ พหู เทวาติ จาตุมหาราชิกาทิพฺรหฺมกายิกาทิวเสน เตสํ อนฺตรเภทวเสน พหู เทวาฯ ตตฺถ จาตุมหาราชิกานํ เอกจฺเจ อนฺตรเภทา มหาสมยสุตฺตวเสน (ที. นิ. 2.331 อาทโย) ทีเปตพฺพาฯ มนุสฺสาปิ อนนฺตาติ ทีปเทสกุลวํสาชีวาทิวิภาเคน มนุสฺสาปิ อนนฺตเภทาฯ ปิสาจา เอว เปสาจา, เต มหนฺตมหนฺตา อชครเปตาทโยฯ ฉทฺทนฺตทหมนฺทากินิโย กุฬีรมุจลินฺทนาเมน วทนฺติฯ

ปวุฏาติ สพฺพคณฺฐิกาฯ ปณฺฑิโตปิ…เป.… อุทฺธํ น คจฺฉติฯ กสฺมา? สตฺตานํ สํสรณกาลสฺส นิยตภาวโตฯ

อปริปกฺกํ สํสรณนิมิตฺตํ สีลาทินา ปริปาเจติ นาม สีฆํเยว วิสุทฺธิปฺปตฺติยาฯ ปริปกฺกํ กมฺมํ ผุสฺส ผุสฺส ปตฺวา ปตฺวา กาเล ปริปกฺกภาวาปาทเนน พฺยนฺตี กโรติ นามฯ สุตฺตคุเฬติ สุตฺตวฏฺฏิยํฯ นิพฺเพฐิยมานเมว ปเลตีติ อุปมาย สตฺตานํ สํสาโร อนุกฺกเมน ขียเตว, น ตสฺส วฑฺฒีติ ทสฺเสติ ปริจฺฉินฺนรูปตฺตาฯ นิพฺเพฐิยมานเมว สุตฺตคุฬํ คจฺฉตีติ วุจฺจติฯ ตญฺจ โข สุตฺตปมาเณน, สุตฺเต ปน อสติ กุโต คจฺฉติ สุตฺตคุฬํฯ เตนาห – ‘‘สุตฺเต ขีเณ น คจฺฉตี’’ติฯ ตตฺเถว ติฏฺฐติ สุตฺตปริยนฺตนฺติ อธิปฺปาโยฯ กาลวเสนาติ อตฺตนิ เวเฐตฺวา ฐิตํ สุขทุกฺขํ ยถาวุตฺตสฺส กาลสฺส วเสน นิพฺเพฐิยมาโน พาโล จ ปณฺฑิโต จ ปเลติ คจฺฉติ, นาติกฺกมติ สํสารํฯ

มหาทิฏฺฐิสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

11-18. อนฺตวาสุตฺตาทิวณฺณนา

[216-223] เอกโต วฑฺฒิตนิมิตฺตนฺติ เอกปสฺเสน วฑฺฒิตํ กสิณนิมิตฺตํฯ คาเหนาติ ลาภี ฌานจกฺขุนา ปสฺสิตฺวา คหเณนฯ ตกฺเกนาติ น ลาภี ตกฺกมตฺเตนฯ อุปฺปนฺนทิฏฺฐีติ ‘‘โลโก’’ติ อุปฺปนฺนทิฏฺฐิฯ สพฺพโต วฑฺฒิตนฺติ สมนฺตโต อปฺปมาณกสิณนิมิตฺตํฯ เอกเมวาติ ‘‘เอกเมว วตฺถู’’ติ อุปฺปนฺนทิฏฺฐิฯ อฏฺฐารส เวยฺยากรณานีติ เวยฺยากรณลกฺขณปฺปตฺตานิ อฏฺฐารส สุตฺตานิฯ เอกํ คมนนฺติ เอกํ เวยฺยากรณคมนํฯ

อนฺตวาสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ทุติยคมนาทิวคฺควณฺณนา

[224-301] ทุกฺขวเสน วุตฺตนฺติ ‘‘อิติ โข, ภิกฺขเว, ทุกฺเข สติ ทุกฺขํ อุปาทายา’’ติอาทิทุกฺขวเสน วุตฺตํฯ ตาทิสเมว ทุติยํ เวยฺยากรณคมนํฯ เตนาห ‘‘ตตฺราปิ อฏฺฐารเสว เวยฺยากรณานี’’ติฯ เตหีติ ‘‘รูปี อตฺตา โหตี’’ติอาทินยปวตฺเตหิ เวยฺยากรเณหิ สทฺธิํฯ ตนฺติ ทุติยํ คมนํฯ

อารมฺมณเมวาติ กสิณสงฺขาตํ อารมฺมณเมวฯ ตกฺกิสทฺเทน สุทฺธตกฺกิกานํ คหณํ ทฏฺฐพฺพํฯ

อนิจฺจทุกฺขวเสนาติ ‘‘ยทนิจฺจํ, ตํ ทุกฺขํ, ตสฺมิํ สติ ตทุปาทาย เอวํ ทิฏฺฐิ อุปฺปชฺชตี’’ติ วุตฺตอนิจฺจทุกฺขวเสนาติฯ เตหิเยวาติ ทุติเย เปยฺยาเล วุตฺตปฺปกาเรหิเยวฯ ติปริวฏฺฏวเสนาติ เตหิเยว ฉพฺพีสติยา สุตฺเตหิ จตุตฺถเปยฺยาเล ติปริวฏฺฏวเสน วุตฺโตติ โยชนาฯ

ทุติยคมนาทิวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สารตฺถปฺปกาสินิยา สํยุตฺตนิกาย-อฏฺฐกถาย

ทิฏฺฐิสํยุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ